Niet hormonale therapie, leefstijl en voeding

Veel vrouwen met ernstige overgangsklachten hebben behoefte aan behandeling. Een deel van die vrouwen heeft behoefte aan een behandeling zonder hormonen. Dit geldt ook voor vrouwen waarbij hormonen niet gebruikt mogen worden om een medische reden.

Het effect van leefstijlaanpassingen is bewezen effectief.
Gezien de impact van menopauzale klachten, proberen de meeste vrouwen door middel van leefstijlaanpassingen hun klachten te reduceren.
Indien dit niet tot voldoende resultaat leidt, zoeken vrouwen naar andere vormen van therapie.

Hormonale therapie werkt het allerbeste tegen overgangsklachten zoals opvliegers, slapeloosheid, vaginale droogheid en stemmingswisselingen. Maar als hormonale therapie om welke reden dan ook niet gewenst is, is het belangrijk dat je als vrouw uitleg krijgt over alternatieve vormen van therapie.
Dit is ook aan de orde wanneer er sprake is van aanhoudende overgangsklachten en je de hormoontherapie wenst te staken in verband met een iets verhoogd risico op borstkanker na 5 jaar gebruik; dan kan nagedacht worden over niet hormonale therapie.

Voor de keuze van alternatieve therapie is het belangrijk dat er wordt gekeken welke overgangsklachten de aandacht vergen. Onderscheid wordt gemaakt tussen opvliegers en slaapstoornissen, algemene lichamelijke klachten en mentale klachten (angst, somberheid, woede, depressie).
Ook seksuele klachten vragen om een andere benadering. Het is belangrijk om in gezamenlijk overleg de effectiviteit van hormoontherapie te bespreken en af te wegen tegen het effect van de mogelijkheden in alternatieve (niet hormonale) therapie. Goede uitleg van alle voor- en nadelen maakt dat je tot een weloverwogen keuze kan komen.

Op deze pagina worden de alternatieven voor hormonale therapie besproken.

VidO_Silhouette_Vrouw_02_Turquoise
VidO_Silhouette_Vrouw_01_Roze

Gezonde leefstijl

Een gezonde leefstijl is gebaseerd op vijf pijlers.
Dit zijn: gezond eten, voldoende beweging, genoeg slaap, stressreductie, matig gebruik van alcohol en onthouding van nicotine.

Leefstijl veranderingen en dieetadviezen laten een milde afname zien van de opvliegers, maar geven vooral een betere kwaliteit van leven. Een gezond leefpatroon kan de ernst en het aantal overgangsklachten laten afnemen met als bijkomstige factor dat leefstijl enorm belangrijk is om gezond oud te worden (healthy aging). Daarnaast biedt leefstijl vrouwen de mogelijkheid om al op jonge leeftijd invloed uit te oefenen op de postmenopauzale gezondheid.
Preventie van overgewicht en het bewaken van een goede bloeddruk zijn uitgangspunten.

De effectiviteit van een leefstijl programma op menopauzale klachten en kwaliteit van leven werd onderzocht bij vrouwen met borstkanker. Er werd een afname gezien van menopauzale klachten bij vrouwen in de leefstijl groep, namelijk minder lichamelijke klachten, verbetering van seksueel functioneren én minder opvliegers. Er werd alleen geen uitspraak gedaan over de mate van afname van ernst of aantal opvliegers.

Het belang van voeding en leefstijl neemt in de huidige gezondheidszorg een steeds belangrijkere rol in. Ook in de benadering van menopauzale klachten zijn welvaartsziekten als te zwaar zijn en suikerziekte belangrijke factoren om mee te nemen in de adviezen.
Deze risicofactoren geven een verhoogd risico op hart- en vaatziekten als ook borstkanker.
Gezonde voeding en voldoende beweging en slaap heeft al binnen enkele weken een aantoonbaar positief effect op de werking van ons immuunsysteem als ook op mentaal welbevinden.

Al deze ontwikkelingen hebben ertoe geleid dat de overheid sinds begin 2019 leefstijlinterventie programma’s promoot met bijpassende vergoeding.
Een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) is zorg voor mensen met overgewicht en wordt vergoed vanuit de basisverzekering. Het doel is overgewicht te verminderen.
Binnen een GLI wordt advies en begeleiding gegeven gericht op:

  • gezonde voeding en het aanleren van gezonde eetgewoontes
  • gezond bewegen conform de richtlijn Gezond Bewegen en hoe dit in te passen in het dagelijkse bestaan
  • het realiseren van de gedragsverandering die nodig is om een gezonde leefstijl te verwerven en te behouden

Beweging heeft een positieve invloed op veel klachten van de menopauze zoals psychische problemen (bijv. angst en depressie), gewichtstoename, slaapstoornissen en opvliegers.

Lichamelijk actief zijn geeft toename van de botdichtheid en vermindert het risico op hart- en vaatziekten. Deze beide gezondheidsproblemen worden ook veroorzaakt door de te lage oestrogeen spiegels van de menopauze.

Elke week minimaal 2,5 uur bewegen helpt om de botten langer sterk te houden. Maar meer bewegen is altijd beter.

Beweging waarbij de zwaartekracht een rol speelt, zoals wandelen, belast de botten meer dan beweging waarbij dat niet zo is, zoals fietsen of zwemmen. Stevig wandelen, tennis, hardlopen, dansen of traplopen, maar ook weerstandsoefeningen, zoals opdrukken en het gebruik van gewichten, zijn bijzonder goed voor je botten.

Er is geen bewijs dat beweging een effect heeft op het aantal en de ernst van de opvliegers bij postmenopauzale vrouwen die geen hormonen gebruiken. Ook heeft beweging geen effect op het verminderen van nachtzweten bij postmenopauzale vrouwen die geen hormonen gebruiken. Wel is het waarschijnlijk dat beweging een gunstig effect heeft op de kwaliteit van leven bij postmenopauzale vrouwen.

Het algemene advies om een ​​gezond en gevarieerd dieet te volgen, gebaseerd op koolhydraatbeperkt voedsel met veel groenten en fruit, beperkt in verzadigd vet en met minimaal suiker en zout, is van toepassing op vrouwen van alle leeftijden, ongeacht hun levensfase. Onbewerkte producten bevatten sowieso veel minder zout en suiker.

Zo veel mogelijk plantaardig voedsel en een groot aandeel vezels uit (rauwe) groente en deels uit fruit, vormt de basis. Afwisseling van vlees en vis met peulvruchten, noten of ei zorgt voor een gebalanceerde intake van eiwit. Daarnaast luidt het advies om matig te zijn met vetten waarbij aandacht voor een lage intake van verzadigde vetten en hogere intake van onverzadigde vetten.

De gecombineerde leefstijlinterventie probeert mensen met overgewicht te ondersteunen in het realiseren van een gezonder eetpatroon om daarmee ook gewichtsreductie te bereiken indien er sprake is van overgewicht.

Aandacht voor regelmaat in het eetpatroon is van belang, waarbij drie keer per dag goed eten de voorkeur heeft boven onregelmatigheid met veel gebruik van eetmomenten tussendoor.

Voor vrouwen in en na de menopauze is het belangrijk om aandacht te besteden aan een gezond gewicht. Aangezien de stofwisseling verandert in de menopauze moet de voedsel inname verminderd worden om gewichtstoename te voorkomen. Gewichtstoename draagt weer bij aan het risico op het ontwikkelen van hart- en vaatziekten en botafbraak gerelateerd aan de afname van de oestrogeenspiegels.

Overgewicht verhoogt het risico op het ontwikkelen van bepaalde ziekten, zoals hart- en vaatziekten, kanker en suikerziekte.

Bepaling van de BMI (body mass index) geeft een aanwijzing of er sprake is van overgewicht. Een gezonde BMI is 18,5-25. Een BMI van meer dan 25 is niet gezond. Een BMI van 30 of meer duidt op ernstig overgewicht.

Vrouwen in de overgang worden gemiddeld 2 tot 5 kg zwaarder. Deze gewichtstoename ontstaat door vermindering van de stofwisseling onder invloed van hormonale veranderingen waardoor de vetverdeling anders wordt met een relatieve toename van buikvet. Vrouwen krijgen een meer mannelijke vetverdeling. Vetafzetting verandert van peer- naar appelvorm. Met regelmatig bewegen en een aanpassing van de calorie inname kan dit worden voorkomen.

Het is de vraag of zwaarlijvigheid leidt tot minder overgangsklachten vanwege het feit dat vetweefsel oestrogeen kan aanmaken. Het vetweefsel verhindert ook de mogelijkheid om snel warmte te verliezen.

Om de botsterkte en botdichtheid te behouden en osteoporose te voorkomen, zijn een voldoende inname van calcium en vitamine D van belang. In een gevarieerd dieet van gezonde voeding is Calcium ruim voldoende aanwezig, waarbij er dan geen reden tot aanvulling bestaat.

Het is belangrijk om de inname van verzadigd vet te beperken en te vervangen door onverzadigde vetten.

Daarbij hoort het advies om twee keer per week vis te eten, waarvan één keer een vette soort (zoals makreel, zalm, haring of sardines). Zoutinname dient beperkt te worden ter preventie van hoge bloeddruk en nierschade.

Vezelrijk voedsel is belangrijk voor een gezonde suikerhuishouding; vezels zitten onder andere in volkoren ontbijtgranen, volkorenpasta en peulvruchten (o.a. linzen en bonen). Groenten en fruit bevatten ook veel vezels.

Tevens luidt het advies om alcoholhoudende dranken zo veel mogelijk te beperken (max 1 EH/dag) in het kader van het voorkomen van hart- vaatziekten en het ontwikkelen van kanker.

Stoppen met roken is een van de beste dingen om te doen voor de algemene gezondheid. Het geeft betere werking van je immuunsysteem, geeft meer vitaliteit, vermindert het risico op hart- en vaatziekten als ook het risico op kanker. Vrouwen in de menopauze moeten zich ervan bewust zijn dat roken het risico op gezondheidsproblemen in deze levensfase verhoogt; gezondheidsproblemen zoals hart- en vaatziekten en osteoporose, maar ook de kans op menopauzale klachten zoals opvliegers, nachtelijk zweten en hoofdpijn.

Roken heeft een anti-oestrogeen effect en vervroegt de menopauzeleeftijd met gemiddeld 2 jaar. Stoppen met roken is altijd zinvol, ook op hogere leeftijd. Hoewel de levensverwachting minder lang is dan van iemand die nooit gerookt heeft, neemt de levensverwachting toe vanaf het moment dat de vrouw gestopt is met roken.  

In de menopauze is het advies om alcohol- en cafeïnegebruik zoveel mogelijk te beperken omdat deze dranken opvliegers en nachtelijk zweten uitlokken en/of verergeren. De Gezondheidsraad geeft aan de hand van de beschikbare wetenschappelijke literatuur het advies geen alcohol te nuttigen of in ieder geval niet meer dan één glas per dag te drinken 

Het is vooral belangrijk voor vrouwen om zich tijdens en na de menopauze bewust te zijn van hun alcoholinname omdat overmatig drinken een negatief effect heeft op de botdichtheid. Alcohol veroorzaakt eveneens meer hoofdpijn net als het eerdergenoemde grotere risico op hart- en vaatziekten, opvliegers en nachtelijk zweten.

De aanbevolen inname van calcium is 1000 mg per dag voor vrouwen van 50 jaar en ouder (Gezondheidsraad 2018). Een gevarieerd dieet zou de dagelijks benodigde hoeveelheid calcium moeten bevatten.

Dit vertaalt zich in een dagelijkse intake van 3 tot 4 producten per dag variërend van zuivel tot kaas.

Belangrijke bronnen van calcium zijn:

  • zuivelproducten, zoals melk, yoghurt of kaas (het maakt voor calcium niet uit of het mager, halfvol of volle producten zijn)
  • producten verrijkt met calcium, zoals brood (het meeste broodmeel is verrijkt met calcium)
  • ontbijtgranen en zuivelalternatieven (bijv. sojadranken)
  • een aantal groene bladgroenten zoals waterkers en boerenkool (maar geen spinazie)
  • sesam zaden
  • gedroogde vijgen
  • vis die wordt gegeten met graten (zoals sardines).

Mensen die helemaal geen melk, melkproducten en kaas willen gebruiken kunnen sojadrank nemen met toegevoegd calcium (en vitamine B12). Ook calciumtabletten zijn een oplossing.

Vitamine D zorgt ervoor dat calcium uit de voeding in het lichaam wordt opgenomen. Het is belangrijk voor de groei en het behoud van stevige botten en tanden. Daarnaast speelt vitamine D een rol bij een goede werking van de spieren en het immuunsysteem. Zonlicht is de belangrijkste bron van vitamine D.

Vitamine D wordt in onze huid aangemaakt als we worden blootgesteld aan zonlicht.

Vrouwen van 50 jr en ouder wordt geadviseerd om dagelijks 10 μg vit D te gebruiken (voedingcentrum.nl).

Belangrijke bronnen van vitamine D in de voeding zijn:

  • vette vis
  • eieren
  • rood vlees
  • voedingsmiddelen verrijkt met vitamine D door de fabrikant, zoals vetsmeersels, ontbijtgranen en zuivelproducten.

Mensen die beperkte blootstelling aan zonlicht hebben (bijv. degenen die hun huid bedekken of weinig in de buitenlucht komen) en mensen uit etnische minderheidsgroepen met een donkere huid- ook jonger dan 50 jaar, wordt aangeraden om het hele jaar door dagelijks een supplement te nemen met 10 μg vitamine D aangezien zij een verhoogd risico hebben op vitamine D-tekort.

Overige supplementen

Plantaardige geneesmiddelen die zonder recept verkrijgbaar zijn worden veel gebruikt maar zijn niet automatisch veilig. Sommige middelen zijn contra-geïndiceerd vanwege bijwerkingen en ongeschikt voor vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker. Plantaardige geneesmiddelen kunnen gevaarlijk zijn in combinatie met andere, al dan niet plantaardige middelen. Van de meeste middelen bestaat geen onderzoek over de effectiviteit.

Fyto- oestrogenen

Van een aantal voedingsmiddelen en supplementen met fyto-oestrogenen wordt gesuggereerd dat ze mogelijk overgangsklachten kunnen verlichten. De bewijskracht hiervoor is echter zwak.

De twee belangrijkste fyto-oestrogene zijn isoflavonen en lignanen, die qua structuur vergelijkbaar zijn met oestrogeen. Dit maakt dat ze soms de klachten van een laag oestrogeengehalte kunnen verlichten

Isoflavonen zitten o.a. in rode klaver extract. Ook bepaalde voedingsbronnen zijn rijk aan isoflavonen. Dit zijn sojabonen, peulvruchten, linzen en kikkererwten en voedingsmiddelen die hiervan zijn gemaakt zoals tofu en sojadranken. Lignanen zitten onder andere in granen, lijnzaad, fruit en groenten.

Uit onderzoek kwam naar voren dat fyto-oestrogenen een lichte verbetering geven van de frequentie van opvliegers en dat ze een licht gunstig effect hebben op vaginale droogheid. Er werd geen verbetering van fyto-oestrogenen op nachtelijke transpiratie gevonden.Aanvullende studies zijn nodig om het effect te bepalen van deze middelen op de menopauze.

VidO_Silhouette_Vrouw_04_Turquoise

Wat is het effect van natuurlijke alternatieven?

Er is veel onderzoek gedaan naar natuurlijke producten en alternatieven. Van de meesten middelen is de bewijskracht en het effect zeer laag; sommigen producten lijken een geringe verbetering te geven op opvliegers en daarmee de kwaliteit van leven, maar niet op nachtelijke transpiratie.

Wat voor de één werkt, haalt bij de ander niets uit. Dit geldt voor alle medicijnen. Bij overgangsklachten geldt bovendien dat ze per persoon erg kunnen verschillen. Een kleine stijging in je oestrogeenniveau kan de klachten al doen verminderen. Het ligt soms voor de hand om te denken dat een plantaardig middel dat je bent gaan gebruiken goed werkt, terwijl er in feite alleen maar sprake is van normale hormoonschommelingen. Belangrijk is dus vooral om niets te gebruiken dat slecht voor je kan zijn, en bij twijfel altijd een arts te raadplegen.

Kruiden

Tovermiddelen zijn plantaardige geneesmiddelen sowieso niet, hoe fraai de reclame van de fabrikant ook mag klinken. Er is in onderzoek nooit enig effect of werkzaamheid aangetoond

Kruiden die niet werken voor overgangsklachten (of waarvan de werking niet is aangetoond) zijn: monnikspeper, ginkgo, hop, salie, valeriaan, teunisbloem, ginseng, dong quai (Chinese engelwortel) en kava kava (gevaarlijk en verboden in de EU, soms toch te koop).

Chinese kruiden en de andere plantaardige producten geven geen verbetering van klachten.

VidO_Silhouette_Vrouw_03_Turquoise

Zilverkaars

Zilverkaars oftewel black cohosh (Cimicifuga racemosa or Actaea racemosa) behoort tot de boterbloemenfamilie, een vaste plant afkomstig uit Noord-Amerika. Andere namen voor dit kruid zijn snakeroot, zwarte bugbane, rammelkruid, macrotys en reuma-onkruid. Zilverkaars is in Nederland verkrijgbaar als voedingssupplement en heeft niet dezelfde eigenschappen als een geregistreerd geneeskrachtig kruidensupplement (Herbal Medicinal Product). Alleen van het supplement als geneeskrachtig medicijn is de veiligheid bekend, niet van de voedingssupplementen die op de Nederlandse markt verkrijgbar zijn.

De EMA heeft het isopropanolic Cimicifuga Racemosa extract (iCR) in 2011 goedgekeurd als Herbal Medicinal Product voor de behandeling van overgangsklachten. Dit product is niet in Nederland verkrijgbaar, wel in Duitsland (Remifemin, alleen verkrijgbaar bij de apotheek);
iCR is via het internet te bestellen, maar overleg eerst met jouw behandelaar of iCR specifiek voor jou een geschikt product is.

Er is sterk bewijs dat dit kruiden geneesmiddel iCR een sterke verbetering geeft in de behandeling van lichamelijke en psychische overgangsklachten, waaronder opvliegers en nachtelijk zweten, vaginale droogheid, hartkloppingen, slaapstoornissen, nervositeit en prikkelbaarheid.

Het effect wordt versterkt als het samen wordt gegeven met Sint Janskruid (Hypericum perforatum [HP]). Het voordeel is dat deze therapie nauwelijks bijwerkingen kent (slechts milde bijwerkingen als buikklachten en huiduitslag). Met dit geneesmiddel werd geen aanwijzing gevonden voor schadelijke bijwerkingen van de lever.

Voor zover bekend lijkt iCR een veilige alternatieve niet-hormonale behandeling voor vrouwen die nog behandeld worden met aanvullende hormonale behandeling voor borstkanker, maar er moet nog meer onderzoek worden verricht om effecten op de lange termijn te evalueren.

Dosering van iCR is afhankelijk per merk. De meeste studies hebben doseringen onderzocht tot 40 mg per dag.

 

Sint-janskruid

Sint-janskruid lijkt mogelijk geringe afname van de opvliegers te geven en mogelijk geeft het iets verlichting van depressieve klachten, maar voorzichtigheid is geboden aangezien er door interactie met een aantal veel voorkomende medicijnen problemen kunnen optreden.

Dit is o.a. medicatie die gebruikt wordt voor de behandeling van borstkanker (Tamoxifen). Ook heeft het invloed op bloedverdunners. Indien een vrouw medicatie gebruikt, is het raadzaam bij hun arts of apotheker te informeren of interactie optreedt bij gebruik van Sint-janskruid.

Niet hormonale medicatie

Bij behandeling van stemmingsklachten door oestrogeen tekort kan een antidepressivum in lage dosering veel verbetering geven. Ook voor de behandeling van opvliegers kan een SSRI of SNRI-afname van klachten zorgen. Er wordt met name een afname van de opvliegers ervaren.

Met name Venlafaxine en Paroxetine laten in studies zien dat opvliegers afnemen. Het lijkt erop dat de werkzaamheid op opvliegers sneller optreedt dan het effect op de stemmingsklachten. Lage doseringen zijn al effectief.

Dit is een bloedruk verlagend medicament dat voor de behandeling van opvliegers en andere overgangsklachten niet meer gebruikt wordt.

Gabapentine is een geneesmiddel dat gebruikt wordt voor de behandeling van epilepsie. Dit middel heeft ook een direct effect op het temperatuur regulatie centrum in de hersenen. Er zijn aanwijzingen dat Gabapentine een afname laat zien van de frequentie en de ernst van de opvliegers en het nachtelijk zweten. Dit is echter nog niet voldoende aangetoond met grote onderzoeken. Met name voor patiënten met borstkanker waarbij hormoontherapie niet gegeven mag worden, kan Gabapentine voorgesteld worden om te proberen als alternatieve therapie. Bijwerkingen als duizeligheid en slaperigheid worden na enkele weken gebruik minder.

Oxybutynine 2,5 mg is een middel dat gebruikt wordt voor de behandeling van blaaskrampen. Met name werkt dit middel voor opvliegers en nachtelijk zweten. Behandelde vrouwen scoorden 5 keer minder opvliegers resulterend in een betere levenskwaliteit.

Hormoontherapie kan verlichting geven bij een sombere stemming, maar hetzelfde geldt voor CGT; dit blijkt zelfs effectiever te zijn bij angsten dan de hormonale behandeling. CGT geeft als psychosociale interventie een verbetering van de mentale gesteldheid.

Acupunctuur is een traditioneel onderdeel van Chinese geneeskunde waarbij dunne naalden op belangrijke punten in het lichaam in de huid worden ingebracht om de stroom van energie in evenwicht te brengen.

Het lijkt er op dat traditionele acupunctuur het aantal en de ernst van de opvliegers meer doet verminderen dan geen behandeling. Ook zijn er aanwijzingen dat traditionele acupunctuur de kwaliteit van leven meer verbetert dan geen behandeling. Bij nadere analyse van deze onderzoeken, laten de meeste onderzoeken geen verschil in opvliegers of ernst ervan zien. Vanuit deze literatuur wordt acupunctuur niet aanbevolen voor de behandeling van opvliegers.

Rondom progesteroncrèmes is een hele industrie ontstaan. Het zou helpen tegen overgangsklachten en goed zijn voor de botten. Uit onderzoek is echter gebleken dat er in twee jaar tijd geen verbetering optrad van de botdichtheid. Ook zijn er geen studies waaruit zonder twijfel blijkt dat de progesteron crèmes helpen tegen overgangsklachten

Ontspanning, ontstressen, hoe makkelijk het ook klinkt, het is belangrijk om opvliegers en nachtzweten zoveel als mogelijk te voorkomen. Meditatie en Yoga zijn goede vormen van ontspanning die opvliegers kunnen helpen verminderen.

Vond je deze informatie interessant?

21
2